W artykule podjęto próbę wyjaśnienia zmian rodności i umieralności ludności w latach 1918–1939 w kontekście przejścia demograficznego (transformacji demograficznej) oraz określenia faz okresów przejściowych. Do wyznaczenia początku i końca właściwego przejścia demograficznego zastosowano regresję nieliniową (aproksymację funkcją antylogistyczną w połączeniu z metodą substytucji prostej) w przypadku surowych współczynników rodności i umieralności. Zgodnie z przyjętą metodologią stwierdzono, że właściwe przejście demograficzne (spadek śmiertelności wyprzedził spadek dzietności) nastąpiło na terenach Polski około 1885 r. W pracy wskazano także na istotne różnice w poziomie i dynamice rodności i umieralności w poszczególnych powiatach Polski. Na podstawie oszacowanych modeli dla każdej dzielnicy stwierdzono m.in., że najwcześniejsze (około 1871 i 1875 r.) wyraźne załamanie się trendu umieralności miało miejsce na terenach zachodnich i południowych. Od tego czasu na tych obszarach nastąpiły właściwe przemiany demograficzne. Ponadto na podstawie tablic umieralności z dwudziestolecia międzywojennego stwierdzono wzrost wartości średniej długości życia oraz niewielki wzrost średniego wieku reprodukcyjnego ludności Polski (mężczyzn i kobiet ogółem).
umieralność, płodność, przejście demograficzne, analiza demograficzna
Artzrouni M. (1986), Une nouvelle familie de courbes de croissance. Application a la transition demographique, „Population”, nr 3
Berger J. (2008), Badania demograficzne w Głównym Urzędzie Statystycznym w latach 1918— —1939, „Wiadomości Statystyczne”, nr 8, GUS
Borowski S. (1967), Zgony i wiek zmarłych w Wielkopolsce w latach 1806—1914, „Przeszłość Demograficzna Polski”, Warszawa
Borowski S. (1969), Rozwój demograficzny i problem maltuzański na ziemiach polskich pod panowaniem niemieckim, „Przeszłość Demograficzna Polski”, t. 3, Warszawa
Borowski S. (1971), Emigracja i równowaga społeczna podczas rewolucji demograficznej, „Przeszłość Demograficzna Polski”, Warszawa
Borowski S. (1983), Szkice z teorii reprodukcji ludności. Prace wybrane, PAN, Warszawa
Cieślak M. (red.) (1992), Demografia. Metody analizy i prognozowania, PWN, Warszawa
Fisher J. C., Pry R. H. (1978), Substytucja prosta jako model przemian techniczno-produkcyjnych; [w:] Cetron M. J., Ralph C. A. Prognozowanie rozwoju przemysłu, Wydawnictwo Naukowo- -Techniczne, Warszawa
Fogelson S. (1932), Tablice wymieralności dla województwa poznańskiego i pomorskiego 1927, „Wiadomości Aktuarialne”, t. II
Iglicka K. (1994), Terytorialne przemiany płodności w latach 1931—1988, SGH, Warszawa
Kędelski M. (1986), Ewolucja umieralności i trwania życia ludności miasta Poznania w wiekach XIX i XX, „Studia Demograficzne”, 2 (84), Komitet Nauk Demograficznych PAN, Warszawa
Landau Z., Tomaszewski J. (1991), Gospodarka Drugiej Rzeczypospolitej, [w:] Dzieje Narodu i Państwa Polskiego, t. III, KAW, Warszawa
Ładogórski T. (1972), Periodyzacja rozwoju demograficznego ludności polskich ziem zachodnich i północnych w latach 1816—1914, Przeszłość Demograficzna Polski, t. 5, Warszawa
Maksimowicz A. (1998), Wzorzec umieralności w kolejnych fazach przejścia”, [w:] Teoria przejścia demograficznego, pod red. M. Okólskiego, PWE, Warszawa
Maksimowicz-Ajchel A. (1994), Uwarunkowania zmian umieralności w trakcie przejścia demograficznego. Próba konkretyzacji, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego
Mały Rocznik Statystyczny 1935, 1938, 1939, GUS
Okólski M. (1988), Reprodukcja ludności a modernizacja społeczeństwa. Polski syndrom, „Książka i Wiedza”, Warszawa
Okólski M. (2004), Demografia. Podstawowe pojęcia i teorie w encyklopedycznym zarysie, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa
Podrażka A. (1989), Typy przejścia demograficznego w krajach europejskich, „Studia Demograficzne”, 4 (98), Komitet Nauk Demograficznych PAN, Warszawa
Radzikowska B. (1995), Płodność w Polsce w kontekście teorii przejścia demograficznego. Modelowanie i prognozowanie, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław
Rószkiewicz M. (1987), Model transformacji demograficznej — teoretyczne uogólnienia oraz praktyczne implikacje, SGPiS, Warszawa
Szulc S. (1923), Statystyka urodzeń ludności żydowskiej w miastach, „Miesięcznik Statystyczny”, t. II, z. 1, GUS
Szulc S. (1929), Tablice wymieralności województw poznańskiego i pomorskiego 1922 rok,„Kwartalnik Statystyczny 1928”, t. V, z. 3, GUS
Szulc S. (1931), Polskie tablice wymieralności 1927 roku, Kwartalnik Statystyczny 1931, z. 1, GUS
Szulc S. (1936), Dokładność rejestracji urodzeń, „Statystyka Polski”, seria C, z. 41, GUS, Warszawa
Szulc S. (1936), Ruch naturalny ludności w Polsce w latach 1895—1935, „Statystyka Polski”, seria C, z. 41, Zagadnienia demograficzne, GUS
Szulc S. (1938), Polskie tablice wymieralności 1931/1932, „Statystyka Polski”, seria c, z. 91, GUS
Szulc S. (1939), Zróżnicowanie rozrodczości w Polsce w zależności od środowiska, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny”, z. II, Warszawa
Vielrose E. (1979), Trwanie życia w Polsce w 60-leciu (1918—1978), „Studia Demograficzne”, (56), Komitet Nauk Demograficznych PAN, Warszawa
Vielrose E. (1984), Niedokładności statystyki ruchu naturalnego w Polsce w okresie międzywojennym, „Studia Demograficzne”, nr 2 /76, Komitet Nauk Demograficznych PAN, Warszawa
Zamorski K. (1991), Transformacja demograficzna w Galicji na tle przemian ludnościowych innych obszarów Europy Środkowej w drugiej połowie XIX i na początku XX w., Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków
Zamorski K. (1993), Początki przejścia demograficznego w Polsce, „Studia Demograficzne”, 2 (112), Komitet Nauk Demograficznych PAN, Warszawa
Żyromski S. (1975), Rozrodczość a środowisko”, PWN, Warszawa
